Truyền Thuyết và Những Dấu Tích Đầu Tiên
Theo
các tư liệu cổ, họ Trần thuộc nhóm tộc người Bách Việt sống ở đất Mân (Phúc
Kiến-Trung quốc ngày nay). Năm 227 trước Công nguyên, Phương Chính hầu Trần Tự
Minh đang làm quan, vì mâu thuẫn giữa người Hán và người Việt, đã theo dòng
người Bách Việt di cư xuống phía Nam. Tự Minh được vua An Dương vương thu nạp,
trở thành vị tướng tài ba cùng Cao Lỗ giúp chống lại Triệu Đà. Khi thành Cổ Loa
thất thủ, đất nước rơi vào tay cha con Triệu Đà, Trần Tự Minh lui về sống ẩn
dật ở đất Kinh Bắc.
Dòng
thống tôn đến đời Trần Tự Viễn (582-637) - chú bé mồ côi
kiếm củi - được sư Pháp Hiền thu nạp, yêu mến dạy
cho học thông tam giáo và cả võ công nữa. Sau nhiều năm tu luyện, Tự Viễn trở
thành môn đệ xuất sắc nhất của phái thiền tông và cũng rất nổi tiếng võ công
cao cường nổi lên như một nhân tài kiệt xuất ở xứ Giao Châu.
Họ
Trần dòng thống tôn có chữ đệm là “Tự” cư ngụ ở Kinh Bắc, truyền đến đời Trần
Tự An (1010-1077) mỗi ngày thêm hiển hách trong giới võ lâm của Đại Việt.
Sau đó đến đời con là Tự Mai chuyển đến ở Đông Triều, Chí Linh, đến đời cháu Trần
Tự Kinh quyết chí đi khẩn hoang lúc đầu vùng đất Nam Định, nơi có dòng
sông Hồng bồi đắp phù sa. Tương truyền, họ Trần vốn làm nghề chài lưới, sống
hòa hợp với sông nước. Một số thần tích kể rằng, thủy tổ họ Trần là người có
công khai phá đất đai, dạy dân trồng lúa, đánh cá, được tôn làm thành hoàng
làng.
Đến thế kỷ XII, dưới thời nhà Lý, họ
Trần bắt đầu nổi lên nhờ tài năng và sự kết nối hôn nhân khéo léo. Trần Lý –
thủ lĩnh đất Lưu Gia (nay thuộc Nam Định) – là nhân vật then chốt mở đường cho
sự thăng tiến của gia tộc. Ông gả con gái là Trần Thị Dung cho Thái tử Sảm (sau
là vua Lý Huệ Tông), biến họ Trần thành ngoại thích quyền lực.
Sự suy yếu của nhà Lý cuối thế kỷ XII tạo
cơ hội cho họ Trần vươn lên. Trần Thủ Độ – nhà chính trị kiệt xuất – đã khéo
léo sắp đặt cuộc hôn nhân giữa Trần Cảnh (cháu nội Trần Lý) và Lý Chiêu Hoàng
(nữ hoàng cuối cùng của nhà Lý). Năm 1225, Lý Chiêu Hoàng nhường ngôi cho
chồng, chính thức khai sinh triều Trần.
Quá trình chuyển giao quyền lực diễn ra
êm đẹp nhờ chính sách “mềm dẻo” của Trần Thủ Độ: Ông không tiêu diệt tàn dư nhà
Lý mà dung hòa bằng cách phong tước cho họ Lý, đồng thời xây dựng bộ máy quan
lại mới trung thành với họ Trần. Đây là nền tảng cho 175 năm trị vì với những
kỳ tích vang dội.
Triều Trần – Rồng Thăng, Hào Khí Vút Cao
Nhà Trần được sử sách ca ngợi là “triều
đại của những anh hùng”. Dưới sự lãnh đạo của các vua Trần và Hưng Đạo Vương
Trần Quốc Tuấn, quân dân Đại Việt ba lần đập tan âm mưu xâm lược của đế quốc
Nguyên Mông:
- Năm 1258 – Lần thứ nhất: Vua Trần Thái Tông cùng tướng sĩ
dùng chiến thuật “vườn không nhà trống”, rút khỏi Thăng Long, buộc 3 vạn
quân Mông Cổ phải
rút lui vì thiếu lương thực và bệnh tật.
- Năm 1285 – Lần thứ hai: Quân Nguyên huy động 50 vạn quân
tấn công. Hưng Đạo Vương dùng chiến thuật “vườn không nhà trống” phát động toàn dân kháng chiến,
lập nên những chiến thắng lẫy lừng ở Chương Dương, Hàm Tử, Tây Kết.
- Năm 1288 – Lần thứ ba: Trận Bạch Đằng lịch sử – quân
Trần nhử địch vào trận địa cọc ngầm, đánh chìm hàng trăm chiến thuyền, bắt
sống tướng Ô Mã Nhi, trở thành biểu tượng của nghệ thuật quân sự Việt Nam.
Chiến thắng này là kết tinh của tinh
thần “Vua tôi đồng lòng, anh em hòa thuận” (Hịch Tướng Sĩ), sự đoàn kết từ nông
dân đến quý tộc, và đặc biệt, Hưng Đạo Đại Vương – vị tướng “bách chiến bách
thắng” – đã trở thành biểu tượng của trí tuệ và lòng yêu nước.
Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn không chỉ
là vị tướng “bách chiến bách thắng” mà còn là nhà tư tưởng quân sự vĩ đại.
Trong Binh Thư Yếu Lược và Hịch Tướng Sĩ, ông nhấn
mạnh:“Lấy dân làm gốc”: Sức mạnh
quân đội đến từ lòng dân. “Dĩ đoản binh
chế trường trận”: Lợi dụng địa hình,
dùng quân nhỏ đánh địch lớn. “Tâm công”: Đánh vào tinh thần địch, khơi dậy lòng yêu nước của quân
sĩ. Di nguyện của ông trước lúc mất – “Khoan thư sức dân là kế sâu rễ bền gốc” –
mãi là bài học về quốc sách an dân.
Văn Hiến Rực Rỡ – Nền Tảng Của Một Triều Đại Khai Sáng
Các vua Trần như Trần Thái Tông, Trần
Nhân Tông không chỉ là minh quân mà còn là thiền sư lỗi lạc. Vua Trần Nhân Tông
– người sáng lập Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử – đề cao tư tưởng “Cư trần lạc đạo” (Sống giữa đời
mà vui với đạo), hòa quyện Phật giáo với văn hóa dân tộc. Triết lý này trở
thành nguồn sức mạnh tinh thần giúp vua tôi nhà Trần kiên cường trước sóng gió.
Về văn hóa, văn chương thời Trần mang đậm hào khí Đông A: “Hịch Tướng Sĩ” của Trần Quốc Tuấn: Lời kêu gọi sục sôi lòng yêu nước. Thiền ngữ của Trần Nhân Tông với triết lý sống ung
dung, tự tại: “Ở đời vui đạo hãy tùy duyên / Đói đến thì ăn, mệt ngủ liền” . “Đại Việt Sử Ký” của
Lê Văn Hưu: Bộ sử đầu tiên khẳng định chủ quyền dân tộc.
Nhà Trần xây dựng nhiều công trình văn
hóa như chùa Phổ Minh (Nam Định), tháp Bình Sơn (Vĩnh Phúc), cùng hệ thống đền
đài uy nghi. Nền giáo dục Nho học được chú trọng, mở khoa thi tuyển hiền tài,
đặt nền móng cho việc đào tạo nhân lực quốc gia.
Bài Học Từ Sự Suy Vong và Di Sản Muôn Đời
Nguyên Nhân Suy Tàn: Từ Nội Bộ Đến
Ngoại Xâm. Cuối thế kỷ XIV, triều Trần suy yếu do: Mâu thuẫn nội bộ:
Tranh chấp ngai vàng (ví dụ vụ Dương Nhật Lễ), vua quan sa đọa. Thiên tai, dịch bệnh:
Nạn đói năm 1343–1357 khiến dân tình đói khổ. Âm mưu ngoại bang: Nhà Minh lợi dụng
tình hình can thiệp. Năm 1400, Hồ Quý Ly cướp ngôi, chấm dứt
triều Trần.
Dù
triều đại sụp đổ, tinh thần nhà Trần với
Hào Khí Đông A sống Mãi, vẫn tồn tại qua: Văn hóa dân gian:
Lễ hội đền Trần (Nam Định) hằng năm tôn vinh công đức tổ tiên. Huyền thoại lịch sử:
Hình tượng Trần Hưng Đạo được thờ phụng như thánh tổ. Giá trị tư tưởng:
Bài học về đoàn kết, lấy dân làm gốc vẫn nguyên vẹn tính thời sự.
Họ Trần Trong Dòng Chảy Hiện Đại
Ngày nay, họ Trần là một trong những
dòng họ đông đảo nhất Việt Nam, với hàng triệu người sinh sống khắp ba miền. Nhiều
người thành đạt, nổi tiếng hàng đầu trong các lĩnh vực chính trị, khoa học giáo dục,
văn hóa,
thể thao...
·
Chính trị: Trần Phú (1904-1931): Tổng Bí thư đầu tiên của Đảng Cộng sản Việt Nam. Trần Đại Quang (1956-2018): Chủ tịch nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam.Trần Đức Lương (sinh năm 1937): Chủ tịch nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam
(1997-2006)
·
Khoa học, giáo dục:
Giáo sư Trần Đại Nghĩa – nhà khoa học tiên phong. Trần Văn Giàu (1911-2010):
Nhà sử học, triết gia, giáo sư, có nhiều công trình nghiên cứu về lịch sử và
triết học
· Văn hóa: Trần Hữu Trang
(1906-1966): Soạn giả cải lương nổi tiếng.
Nhạc sĩ Trần Tiến,
người truyền lửa âm nhạc dân tộc.
· Thể thao: Trần Hiếu Ngân
(sinh năm 1974): Vận động viên Taekwondo, người Việt Nam đầu tiên giành
huy chương bạc tại Thế vận hội Sydney 2000.
Những cá nhân trên chỉ là một số đại
diện tiêu biểu của dòng họ Trần đã có những đóng góp quan trọng trong nhiều
lĩnh vực khác nhau, góp phần vào sự phát triển và thịnh vượng của Việt Nam
trong thời kỳ hiện đại.
Các gia đình họ Trần vẫn duy trì tục
thờ cúng tổ tiên, ghi chép gia phả, gìn giữ Gia phong,
dạy con cháu đạo lý “uống nước nhớ
nguồn”, tinh
thần “trung hiếu, nhân nghĩa” được
coi là kim chỉ nam. Hằng năm, lễ hội đền Trần (Nam Định)
thu hút hàng vạn người, tưởng nhớ công đức Tổ tiên. Các gia phả, tộc ước vẫn
được gìn giữ, nhắc nhở đạo lý “uống nước nhớ nguồn”.
Lời Kết
Họ Trần không chỉ là một dòng họ – đó là là một phần quan trọng trong lịch sử
dân tộc Việt Nam, là khúc tráng ca về ý chí vượt thách thức, về trí tuệ sáng
tạo và tấm lòng vì nước vì dân. Từ Trần Thái Tông Hoàng đế, Trần Hưng Đạo Đại Vương đến những người con thời hiện đại, huyết thống Trần tộc luôn
chảy trong mạch sống dân tộc. Là con cháu họ Trần, mỗi người hãy mang trong tim niềm kiêu
hãnh về tổ tiên, sống xứng đáng với truyền thống “áo vải cờ đào”, tiếp tục viết
nên những trang sử mới cho dòng tộc và đất nước. Như lời di huấn của Trần Hưng
Đạo:
“Chở
thuyền là dân, lật thuyền cũng là dân.
Phải lấy lòng dân làm gốc, lấy nhân nghĩa làm nền.”
Hãy
tự hào, gìn giữ và phát huy tinh thần ấy!
Hà Nội 2/2025 Trần Hữu Thành Tháp Bình Sơn, Tam Sơn, Vĩnh Phúc
Tháp Phổ Minh, Tức Mạc, Nam Định
