Năm 1237, khi đó vợ
chồng Trần Thái Tông và Chiêu Thánh hoàng hậu chưa có con nối dõi tông đường,
do hoàng tử Trần Trịnh mới sinh đã chết. Trong khi đó hoàng
hậu Thuận Thiên chị của Chiêu Thánh hoàng hậu và là vợ của Trần Liễu, đã có
thai Quốc Khang ba tháng. Trần Thủ Độ cùng vợ là công chúa Thiên Cực bàn tính
với nhau là nên mạo nhận lấy để làm chỗ dựa về sau, cho nên có lệnh lập công
chúa Thuận Thiên làm hoàng hậu Thuận Thiên và giáng Chiêu Thánh làm công chúa.
Vì thế, Trần Liễu đem quân bản bộ ra sông Cái làm loạn. Điều này làm cho vua
Trần Thái Tông khó xử và ông đã bỏ kinh đô lên núi Yên Tử. Trần Thủ Độ phải
đích thân lên núi mời, cộng với lời khuyên của sư Phù Vân, ông mới quay lại
kinh đô. Hai tuần sau, Trần Liễu thế cô, không đối địch được, mới đi thuyền độc
mộc giả làm người đánh cá, đến chỗ vua xin hàng. Trần Thủ Độ định chém Trần
Liễu, nhưng vua Trần Thái Tông đã lấy thân mình che đỡ cho Liễu nên Thủ Độ
không làm gì được. Sau đó lấy đất Yên Phụ, Yên Dưỡng, Yên Sinh, Yên Hưng, Yên
Bang cho Liễu làm ấp thang mộc. Vì tên đất được phong, mà Liễu có tên hiệu là
Yên Sinh Vương (An Sinh Vương).
Trong thời gian tại
vị Trần Cảnh đổi niên hiệu 3 lần là: Kiến Trung (1225-1232), Thiên Ứng Chính
Bình (1232-1250) và Nguyên Phong (1251-1258). Niên hiệu Nguyên Phong đã đi vào
lịch sử như cái mốc lớn ghi chiến công đầu tiên trong cuộc kháng chiến chống
Nguyên Mông hồi thế kỷ 13 mà thơ Trần Nhân Tông ca ngợi:
Bạch đầu quân sĩ
tại,
Vãng vãng thuyết Nguyên Phong.
(Lính bạc đầu còn đó,
Kể mãi chuyện Nguyên Phong).
Vãng vãng thuyết Nguyên Phong.
(Lính bạc đầu còn đó,
Kể mãi chuyện Nguyên Phong).
Ngày 17-1-1258,
(niên hiệu Nguyên Phong thứ 7) quân Nguyên tràn tới cánh đồng Bình Lệ (phía nam
Bạch Hạc, Việt Trì, Phú Thọ), Trần Thái Tông chỉ huy cuộc chiến đấu chống giặc.
Theo Đại Việt sử ký toàn thư tả: "Vua tự làm tướng đốc chiến đi trước, xông
pha tên đạn"...
Ngày 29-1-1258,
Trần Thái Tông cùng thái tử Hoảng (sau là vua Trần Thánh Tông) đã phá tan quân
Nguyên ở Đông Bộ Đầu, giải phóng Thăng Long, kết thúc thắng lợi cuộc kháng
chiến chống Nguyên Mông lần thứ nhất. Trần Thái Tông đã trở thành ông vua anh
hùng cứu nước.
Sau chiến thắng,
Trần Thái Tông nhường ngôi cho con là Trần Thánh Tông (1258) và làm Thượng
hoàng cho đến khi mất.
Tên tuổi Trần Thái
Tông được sử sách lưu truyền còn vì ông là một nhà Thiền học, một triết gia có
những tư tưởng sâu sắc, độc đáo và một tính cách khá lạ lùng, tác giả sách Khóa
hư lục, một tác phẩm cổ nhất, quan trọng nhất về phương diện triết học Thiền
của thời Trần.
Khóa hư lục nghĩa
là ghi chép về phép tu dưỡng đạo hư tịch. Trần Thái Tông viết sách này vào
quãng từ năm 1258 đến trước lúc mất (1277), tức là sau khi ông đã nhường ngôi
cho Lê Thánh Tông rồi vào núi tu hành. Xét về niên đại, Khóa hư lục là cuốn
sách xưa nhất hiện còn giữ được trong kho thư tịch cổ Việt Nam. Xét về nội
dung, Khóa hư lục vừa có giá trị triết học, vừa có giá trị văn học, bởi Trần
Thái Tông mượn để biểu đạt tư tưởng, cảm xúc của mình là hình thức văn, luận,
thể biền ngẫu và kệ, thể thơ thất ngôn, ngũ ngôn... Tất cả đều giàu hình tượng,
giàu chất trữ tình.
Trong một văn bản
Khóa hư lục có bài tựa Thiền tông chỉ nam của Trần Thái Tông viết, ông đã kể
lại sự việc năm 1236 đang đêm ông bỏ cung điện vào núi, định ở đó tu hành,
nhưng Trần Thủ Độ đến nơi, cương quyết mời ông trở lại ngôi vua, và câu chuyện
này gắn liền với tiểu sử đời ông, với đặc điểm của Phật giáo Việt Nam thời Trần:
"Năm thứ 5, niên hiệu Thiên ứng Chính bình, đúng đêm mồng ba tháng tư năm
Bính Thân (1236), nhân vi hành ra cửa cung, bảo người tả hữu rằng: Trẫm muốn ra
chơi để ngầm nghe lời dân, xem ý dân tình như thế nào... Giờ hợi đêm ấy, một
ngựa lẻn ra, qua sông mà đi về phía Đông... Giờ mão ngày hôm sau thì đến bến đò
Phả Lại sông Đại Than, sợ người ta biết, lấy vạt áo che mặt qua sông... Gập
ghềnh, núi thẳm khe sâu, ngựa mỏi không tiến được, trẫm bỏ ngựa leo dốc mà đi,
giờ mùi tới đầu núi Yên Tử. Sớm mai lên thẳng đỉnh núi, thăm quốc sư Trúc Lâm
đạo sa môn... Bấy giờ Thúc phụ Trần Công (tức Thủ Độ)... nghe tin trẫm bỏ đi,
sai tả, hữu tìm kiếm khắp nơi, bèn cùng với các vị quốc lão tìm đến núi này.
Gặp trẫm, Thái sư nói thống thiết rằng: "Bệ hạ vì mục đích tu cho riêng
mình mà làm thế thì được, nhưng còn quốc gia xã tắc thì sao? Ví để lời nói
suông mà báo đời sau thì sao bằng lấy chính thân mình làm người dẫn đạo cho
thiên hạ?"... Do đấy, trẫm cùng các vị quốc lão về kinh, gắng lại lên
ngôi...".
Có lẽ ít thấy trong
lịch sử Phật giáo nước nào lại nêu vấn đề "quốc gia xã tắc" ra và
giải quyết theo hướng đặt "quốc gia xã tắc" lên trên hết, trước hết
như thế. ở Việt Nam, "quốc gia xã tắc" bao giờ cũng là vấn đề trọng
đại nhất. Thái độ đối với "quốc gia xã tắc" chính là thước đo giá trị
của mỗi người, bất kể họ ở cương vị nào. Nghe theo tiếng gọi của "quốc gia
xã tắc", Trần Thái Tông trở về triều và 22 năm sau, Trần Thái Tông đã phá
tan quân xâm lược Nguyên Mông, giữ vững "quốc gia xã tắc".
Trần Thái Tông quả
là người có một tính cách đặc biệt. Lúc làm tướng, đánh giặc thì anh dũng
"xông vào mũi tên hòn đạn", khi làm vua, thì "phú quý không đủ
làm trọng", có thể sẵn sàng từ bỏ ngai vàng không chút luyến tiếc.
Ngô Thì Sĩ, sử gia
thế kỷ 18 đã nhận xét về Trần Thái Tông: "Trần Thái Tông tuy ý từ gần với
đạo không tịch mà chí thì rộng xa, cao siêu cho nên bỏ ngôi báu như trút đôi
dép rách vậy".
Lời nhận xét này
tưởng như một nét khắc thần thái Trần Thái Tông, bó đuốc của Thiền học Việt
Nam, gương mặt văn hóa đẹp và lạ đến khác thường trong lịch sử Việt Nam.
Gia quyến
Gia quyến
Vợ: Chiêu Thánh hoàng
hậu Lý Chiêu Hoàng, năm 1237 bị giáng làm công chúa do không có con, năm 1258 gả
cho Lê Phụ Trần. Thuận Thiên hoàng
hậu Lý thị húy Oanh, nguyên là vợ An Sinh vương Trần Liễu. Có lẽ còn một số bà
vợ khác nhưng không rõ tên tuổi do Trần Ích Tắc (1254), Trần Nhật Duật (1255)
đều sinh ra sau khi Thuận Thiên hoàng hậu đã mất (1248).
1. Trần Trịnh (chết
yểu năm 1233)[1]
2. Tĩnh Quốc Vương
Trần Quốc Khang[1], thực tế là con của Trần Liễu và công chúa Thuận Thiên.
3. Trần Hoảng, tức vua
Trần Thánh Tông, con của Thuận Thiên hoàng hậu.
4. Chiêu Minh Vương
Trần Quang Khải, con của Thuận Thiên hoàng hậu.
5. Bình Nguyên vương
Trần Nhật Vĩnh
6. Chiêu Đạo Vương
Trần Quang Xưởng, anh cùng mẹ với Ích Tắc.
7. Chiêu Quốc Vương
Trần Ích Tắc
8. Chiêu Văn Vương
Trần Nhật Duật
9. Minh Hiến Vương
Uất[2]. Chơi thân với Phạm Ngũ Lão.
Các con gái gồm:
1. Công chúa Thiên
Thành (? - 9/1288) (Theo Đại Việt sử ký toàn thư, bà là trưởng công chúa[3]
nhưng không nói rõ là con ai (có lẽ là con gái lớn của Trần Thái Tông[4]),
trong khi Khâm định Việt sử thông giám cương mục chép bà là con gái[5] của Trần
Thừa).
2. Công chúa Thiều
Dương húy Thúy (? - 4/1277): Lấy thượng vị Văn Hưng hầu, mất khi Trần Thái Tông
vừa mất.
3. Công chúa Thụy Bảo:
Lấy Uy Văn vương Toại, sau lấy Bảo Nghĩa vương Trần Bình Trọng.
4. Công chúa An Tư:
Lấy Thoát Hoan.
Tôn hiệu:
Các vua nhà Trần có
nhiều tôn hiệu: Tôn hiệu khi được nhường ngôi, khi đang làm hoàng đế, khi lui
về làm Thái Thượng hoàng, và thụy hiệu sau khi mất. Tôn hiệu của Trần Thái Tông
gồm:
Khi mới nhận ngôi
từ Lý Chiêu Hoàng thì tôn hiệu là: Thiện hoàng
(Hoàng đế được nhường ngôi)
Khi đang làm vua:
Khải Thiên Lập Cực Chí Nhân Chương Hiếu Hoàng Đế
Khi về làm Thái
thượng hoàng: Hiển Nghiêu Thánh Thọ Thái Thượng Hoàng Đế
Thụy hiệu đầy đủ:
Thống Thiên Ngự Cực Long Công Hậu Đức Hiền Công Hựu Thuận Thánh Văn Thần Vũ
Nguyên Hiếu Hoàng Đế.
ST.